سیاست ترکیه در قبال ترکمانهای عراق
در سالیان اخیر، اشتیاق برای حضور در بازار بزرگ کالا و خدمات در عراق و همچنین تاثیرگذاری بر معادلات سیاسی این کشور و استفاده از ظرفیت ترکمان‌ها، به یکی از اهداف مهم دولت ترکیه تبدیل شده است.
ترکمان‌ها در عراق، پس از اعراب و کُردها به عنوان مهم‌ترین جمعیت قومی و سیاسی کشور عراق هستند. ترکمان‌ها در دوران رژیم بعث صدام به حاشیه رانده شده بودند و در دو دهه اخیر توانستند به شکل جدی به صحنه سیاسی حزبی و فرهنگی عراق بازگردند.
یک تاریخچه کوتاه
اغلب محققین ایرانی عراقی و ترک بر این نکته متفق القول هستند که ریشه اصلی واژه «ترکمان» عبارت وصفی «ترک مانند» است و به مرور زمان به ترکمان تبدیل شده است.
ترکمان‌ها از اقوام آسیای میانه هستند و در گذشته اُغوز نامیده می‌شدند. اما حالا چنان امتزاجی با فرهنگ و تاریخ عراق پیدا کرده‌اند که کسی آنان را مهاجر و غربتی نمیداند و اصطلاحاً آنها نیز در عراق صاحب حق آب و گِل هستند.
در کتاب «تاریخ العراق بین الاحتلالین» اثر محقق برجسته عراقی، عباس العزاوی به تفصیل به مباحث تاریخی و جغرافیایی مرتبط با سکونت و کوچ ترکمان‌ها اشاره شده است.
این کتاب در 8 جلد به زبان عربی به چاپ رسیده و روند دور و دراز تاریخی از حمله مغول و سقوط خلافت عباسی تا سقوط امپراتوری عثمانی (656 - 1335 هـ ق/ 1258 - 1917 م.) را دربرگرفته است.
تاریخ عراق در عهد مغول، تصرف بغداد به دست هلاکو، حضور مغولان در قلمرو اسلامی، حکومت اوکتای قاآن، گیوک و منکو قاآن از مباحث تاریخی مهم این کتاب است و در جلدهای دیگر نیز به اهمیت جایگاه سیاسی و اداری ترکمان‌ها در عراق و در دوران امپراتوری عثمانی پرداخته است.
در سالیان اخیر نیز به یمن فضای سیاسی و رسانه‌ای باز در عراق و همچنین تحرکات سیاسی و دیپلماسی فرهنگی ترکیه، ترکمان‌ها تحقیقات تاریخی و سیاسی فراوانی انجام داده‌اند تا نشان دهند که آنان نیز در ساخت عراق و تاریخ این کشور نقش داشته‌اند و باید دارای حق سهم و امکان مشارکت در سیاست، مدیریت و پست‌های اجرایی باشند.
در مورد ورود ترکمان‌ها به عراق روایات فراوانی وجود دارد اما بر اساس منبع معتبر «تاریخ الطبری٬تاریخ الأمم و الملوک» فتح بخارا در دوران اموی و در دوران اقتدار عبیدالله بن زیاد موجب آن شد که او از نزدیک شجاعت و توان رزم ترکمان‌ها را دیده و مشتاق شود که 2 هزار نفر از آنان را به بصره ببرد.
مهاجرت خانواده‌های سربازان نیز در دوران عباسیان ادامه داشت اما در دوران اقتدار سلجوقیان، ترکمانهای بیشتری به عراق مهاجرت کردند.
الصمانجی محقق ترکمان عراقی معتقد است که در دوران عثمانی، ده‌ها هزار نظامی ترکمان در حمله سلطان سلیمان و سلطان مراد چهارم به بغداد در رکاب سلطان بوده‌اند.
دموگرافی ترکمان‌ها در عراق
ترکمان‌ها از شمال غرب کشور عراق تا جنوب شرقی ساکن شده‌اند. یعنی در تلعفر، بخشی از موصل، اربیل، کرکوک، آلتوئن کوپری، توزخرماتو، کفری، قره تپه، خانقین، سعدیه، جلولا و مندلی.
البته بر اساس برخی آمارهای تایید نشده، نزدیک به سیصد هزار نفر از ترکمان‌ها نیز از قدیم ساکن بغداد بوده‌اند. معمولاً مباحث جمعیتی در عراق، پیش از آن که بحث آماری باشند به شدت سیاسی هستند. مساله ترکمان‌ها نیز خارج از این قاعده نیست. آنان جمعیت خود را بین 2 و نیم تا 3 میلیون نفر ذکر می‌کنند اما کردها و اهل سنت چنین رقمی را قبول ندارند.
شاید مهم‌ترین و حساس‌ترین موضوع سیاسی و قومی مرتبط با ترکمان‌ها، مساله کرکوک باشد. با وجود اختلاف نظر بر سر مسائل تاریخی - اراضی جمعیت و چند و چون اداره کرکوک بین کردها، ترکمان‌ها و اعراب، تاکنون درگیری خونینی روی نداده و ظاهراً حتی اگر اهل سیاست آرام نگیرند نوعی از مصالحه اجتماعی بین خانواده‌ها به وجود آمده است.
علی مهدی، از مسئولین رده بالای جبهه ترکمانهای عراق در گفت و گو با خبرگزاری آناتولی در مورد نحوه اداره کرکوک گفته است:«جبهه ترکمانهای عراق در پی دستیابی به یک راه‌حل در کرکوک است. ترکمان‌ها هرگز با کردها دشمن نبوده و علیه هیچ کس اقدام مسلحانه نکرده‌اند. عامل اصلی وضع کنونی عراق، سیاست عامدانه آمریکاست.»
او همچنین در مورد سهم ترکمان‌ها گفته است:«هیچ ترکمانی در عراق، مدیرکل، استاندار یا رئیس مجلس نیست. جمعیت واقعی ما، دوسوم جمعیت کردهاست. اگر ترکیه در سال 2003 همراه با آمریکا وارد عراق می‌شد، امروز 6 میلیون ترکمن در اینجا بود.»
ترکیه و ترکمانهای عراق
سقوط امپراطوری عثمانی و رویدادهای پس از جنگ جهانی نخست، ترکمان‌ها را برای چند دهه به محاق کشاند. برخی از سران و عشایر ترکمان در آغاز خواهان الحاق موصل و کرکوک به جمهوری ترکیه بودند اما چنین هدفی محقق نشد.
در دهه‌های متمادی آنان نتوانستند در عراق نقش خاصی ایفا کنند. اما در دهه پایانی سده بیستم و پس از زوال تدریجی حکومت بعث صدامی، ترکمان‌ها هم رفته رفته فعال شدند.
شاید در آغاز «ترکیه» به سازماندهی آنان اعتنای چندانی نمی‌کرد. اما تاسیس جبهه ترکمانهای عراق، تاسیس شبکه تلویزیونی ترکمن ائلی، برجسته شدن نقش سعدالدین ارگچ و ارشد الصالحی رهبران ترکمان‌ها و راهیابی سیاست‌مداران این قوم به پارلمان اصلی بغداد و در عین حال مجلس محلی اربیل در اقلیم کردستان عراق نشان داد که ترکمان‌ها را نمی توان نادیده گرفت.
در دو دهه اخیر که در دوران اقتدار حزب عدالت و توسعه، ترکیه به خاورمیانه بازگشته و برخلاف سیاست خارجی دوران اقتدار کمالیست‌ها اهمیت بیشتر به منطقه داده، ترکمان‌ها نیز برای آنکارا روز به روز مهم‌تر شده‌اند.
در سالیان اخیر، اشتیاق برای حضور در بازار بزرگ کالا و خدمات در عراق و همچنین تاثیرگذاری بر معادلات سیاسی این کشور و استفاده از ظرفیت ترکمان‌ها به یکی از اهداف مهم دولت ترکیه تبدیل شده است.
در سالیان گذشته، در سیاست خارجی دولت برآمده از حزب عدالت و توسعه، توجه به اهمیت دنیای ترک‌زبان‌ها رفته رفته از حوزه فرهنگی، زبانی و ادبی فراتر رفته و اهمیت سیاسی آن بیشتر شده است.
تلاش برای کار و فعالیت سیاسی با ترک‌ها در افغانستان و حمایت از رشید دوستم، طرح شعار دو دولت یک وطن در مورد جمهوری آذربایجان، بها دادن به شورای ترک و اهمیت ارتباط با آسیای میانه و برجسته کردن ظرفیت‌های ترکمنستان، قرقیزستان، ازبکستان و تاتارها، حمایت تمام قد از ترک‌ها در جمهوری ترک قبرس شمالی، تلاش توام با احتیاط در مورد اویغورهای چین، کار و فعالیت نظامی و اطلاعاتی با ترکمانهای مخالف بشار اسد در سوریه و چندین نمونه دیگر، همگی حاکی از این واقعیت است که توجه به ریشه‌های زبانی و هویتی ترکی در جهان، برای دستگاه دیپلماسی ترکیه اهمیت حیاتی یافته و شاید در این میان با توجه به حساسیت و پیچیدگی معادلات منطقه هیچکدام از نمونه‌های تعامل و همکاری ترکیه با ترکمان‌ها و ترک زبان‌های جهان، به اندازه پرونده ترکمان عراق و سوریه مهم نباشد.
ترکیه به منظور کسب امتیاز برای ترکمانهای عراق و استفاده از این کارت سیاسی مهم با استفاده از روش‌های خاص با بغداد و اربیل چانه‌زنی می‌کند.
ترکمان‌ها هم اکنون در صحنه سیاسی، اجتماعی و فرهنگی عراق اهمیت بیشتری پیدا کرده‌اند و می‌خواهند در معادلات سیاسی بغداد و اربیل نقش برجسته‌تری داشته باشند.
سقوط امپراطوری عثمانی و رویدادهای پس از جنگ جهانی نخست، ترکمان‌ها را برای چند دهه به حاشیه راند.
اما در دهه پایانی سده بیستم و پس از زوال تدریجی حکومت بعثی صدام، ترکمان‌ها هم رفته رفته فعال شدند و پس از تاسیس جبهه ترکمان‌ها و برجسته شدن نقش رهبران محلی و تاسیس شبکه تلویزیونی ترکمن‌ائلی رفته رفته ترکیه نیز بر اساس سیاست خارجی حزب عدالت و توسعه در استفاده از ظرفیت‌های دنیای ترک‌زبان به حوزه ترکمان عراق نیز اهمیت بیشتری داد.
البته کمک‌های ترکیه به ترکمانهای عراق فقط محدود به حوزه سیاسی نیست. فعالیت آژانس همکاری و هماهنگی ترکیه «تیکا» در کمک به دانش‌آموزان، دانشجویان و خانواده‌های نیازمند ترکمانی، حمایت‌های رسانه‌ای، توجه به آثار و ابنیه تاریخی مرتبط با عثمانی و ترکمانی در عراق و به ویژه کرکوک و مرمت بازار تاریخی این شهر، از نمونه‌های بارز توجه ترکیه به ترکمان‌ها است.
موضوع مهم کرکوک
شواهد نشان میدهد که مقامات رسمی ترکیه، دست از طرح ادعاهای تاریخی قدیمی در مورد ضرورت الحاق موصل و کرکوک به کشور خود برداشته‌اند اما به تمام معنی کلمه، در مورد سرنوشت کرکوک و آینده آن حساس هستند.
به همین منظور، دولت اردوغان با استفاده از کارت‌هایی همچون آب، موازنه یا عدم موازنه در رابطه با اربیل و بغداد، نفت، گمرک و مسائلی از این دست نظرات خود را در مورد ترکمان‌ها اعمال کند.
اما در شرایط کنونی نه در عراق و نه در اقلیم کردستان عراق نشانه بارز و ملموسی از تبعیض در حق ترکمان‌ها و لگدمال کردن حقوق آنان مشاهده نمی‌شود.
در این میان، با توجه به اهمیت سود اقتصادی معاملات نفتی بین ترکیه و اربیل، توجه سران حزب دموکرات کردستان به رهبری مسعود بارزانی به موضوع ترکمان‌ها بیشتر شده و به نظر می‌رسد رفتار تعاملی و مسالمت‌آمیز با ترکمان‌ها در اربیل و مناطق دیگر، ارتباط مستقیمی با روابط حزب دموکرات و کردستان و حزب حاکم ترکیه دارد.
حمایت ترکیه از فعالیت رسانه‌ای ترکمان‌ها در عراق
علاوه بر تلویزیون ترکمن‌ائلی، ترکمانهای عراق صاحب چند رسانه دیگر هستند. در ماه‌های اخیر، در کرکوک و اربیل آژانس خبری تبا به عنوان یک مجموعه رسانه‌ای ترکمانی، با حمایت ترکیه، فعالیت خود را توسعه بخشیده است.
این مجموعه رسانه‌ای که به دو زبان ترکی استانبولی و کردی فعالیت می‌کند، علاوه بر خبرگزاری یک هفته‌نامه کاغذی هم منتشر می‌کند و با اغلب کارشناسان و مقامات سیاسی ترکیه نیز در ارتباط است.
مجموعه رسانه‌ای رادیو تلویزیونی دولتی تی.آر.تی ترکیه نیز در سالیان اخیر، به اخبار ترکمانهای عراق و پخش موسیقی آنان بهای بیشتری داده است.
ترکمان‌ها و رشد ملی‌گرایی در ترکیه
حزب عدالت و توسعه در آغاز ظهور خود با شعارهای معتدل اسلامی و محافظه‌کاری به میدان آمد و توانست چپ‌ها، کمالیست‌ها و ملی گرایان افراطی را تا حد زیادی به حاشیه براند. اما در چند سال اخیر، همراهی نهادهای اقماری کُردی پ.ک.ک با برخی از جریانات چپ و کمالیست ترکی، موجب آن شد که حزب حاکم، هم در انتخابات سراسری و هم در انتخابات شهرداری‌ها و شوراهای محلی، بخش قابل توجهی از رای و محبوبیت خود را از دست بدهد.
به همین خاطر در یک پیچ تاریخی و حساس، رجب طیب اردوغان رهبر حزب عدالت و توسعه به منظور جبران شکست و پر کردن خلا مزبور، دست به دامن دولت باغچلی رهبر حزب حرکت ملی شد.
یعنی یک حزب راست ملی‌گرای ترکی که هیچ سنخیتی با اندیشه‌ها و آرمان‌های حزب حاکم نداشت. عبدالله گل رئیس جمهور پیشین ترکیه، از این واقعه مهم به عنوان «ملی گرا شدن محافظه‌کارها» یاد کرده و آن را خطرناک قلمداد کرده است.
ملی‌گراتر شدن حزب عدالت و توسعه و تلاش برای استفاده از کارت کشورها و جریانات و جمعیت‌های ترک زبان جهان، بیشتر شده است.
فواد اوکتای معاون رئیس جمهور ترکیه، فردی است که مسئولیت اصلی پرونده حمایت از جمهوری ترک قبرس شمالی را بر عهده گرفته و با موضوعات ترکی حساس دیگری همچون شورای ترک نیز در ارتباط است.
اما از آنجایی که موضوع ترکمانهای عراق و سوریه از حساسیت خاصی برخوردار است، لذا دیدار با ترکمان‌ها بر عهده خود حکومت و سران حزب عدالت و توسعه است و جالب اینجاست که ارشد صالحی رهبر ترکمانهای عراق، در سفر به آنکارا، نه تنها با رجب طیب اردوغان، بلکه با دولت باغچلی رهبر حزب حرکت ملی نیز دیدار و گفت وگو می کند.
برخورد متفاوت با اویغورها و ترکمان‌ها
در چند سال اخیر، وضعیت دشوار مسلمانان اویغور در سین کیانگ چین در بسیاری از رسانه‌های ترکیه بازتاب پیدا کرده است.
با توجه به اهمیت اویغورها به عنوان یک جمعیت ترک‌زبان قابل توجه در ترکستان شرقی یا اویغورستان، محافظه‌کاران و ملی گرایان همواره از اردوغان خواسته‌اند تا برای رسیدگی به وضعیت سخت آنها به چین اعتراض کند.
اما مسائل و مصلحت‌های اقتصادی، موجب شده که ترکیه نتواند در برابر ابرقدرت مهمی همچون چین عرض اندام کند و ترجیح میدهد سکوت کند.
ولی وقتی پای ترکمانهای عراق و اقلیم کردستان عراق به میان می‌آید، مقامات دولت اردوغان با نگاه از بالا به پایین و اتخاذ مواضع مقتدرانه خواهان حمایت از حقوق ترکمان‌ها و عدم تبعیض هستند و ترکیه به منظور کسب امتیاز برای ترکمانهای عراق و استفاده از این کارت سیاسی مهم با استفاده از روش‌های خاص بر بغداد و اربیل چانه‌زنی می‌کند.
در پایان باید گفت در سیاست خارجی ترکیه طی سالیان اخیر «عراق» بیش از پیش اهمیت پیدا کرده است. چرا که این کشور ثروتمند نفتی یک بازار مصرف بزرگ برای کالاهای ترکیه و در عین حال یک میدان بزرگ برای فعالیت پیمانکاران، مهندسین و نیروی کار ترکیه است.
در همین حال مسائل آبی، معادلات امنیتی مرتبط با پ.ک.ک، موضوع تاریخی کرکوک، دروازه گمرکی اورتاکوی، تلاش برای رقابت با قدرت منطقه‌ای مهمی به نام جمهوری اسلامی ایران و بها دادن به آینده نفت و آب در منطقه، مجموعاً شرایطی به وجود آورده که باعث پویاتر شدن ترکیه در بازی عراق شده است.
در چنین شرایطی آنکارا مایل است بیش از پیش از کارت ترکمان‌ها استفاده کند و از این راه بر آینده عراق تاثیر بگذارد.
منبع: خبرگزاری تسنیم
سایت قشنگی دارید ممنون